[๑๘๗] สังคหวัตถุของผู้ครองแผ่นดิน หรือ ราชสังคหวัตถุ ๔ (สังคหวัตถุของพระราชา, ธรรมเครื่องยึดเหนี่ยวจิตใจประชาชน, หลักการสงเคราะห์ประชาชนของนักปกครอง — Rāja-saṅgahavatthu: a ruler’s bases of sympathy; royal acts of doing favours: virtues making for national integration)
- สัสสเมธะ (ความฉลาดในการบำรุงพืชพันธุ์ธัญญาหาร ส่งเสริมการเกษตร — Sassamedha: shrewdness in agricultural promotion)
- ปุริสเมธะ (ความฉลาดในการบำรุงข้าราชการ รู้จักส่งเสริมคนดีมีความสามารถ — Purisamedha: shrewdness in the promotion and encouragement of government officials)
- สัมมาปาสะ (ความรู้จักผูกผสานรวมใจประชาชนด้วยการส่งเสริมอาชีพ เช่น ให้คนจนกู้ยืมทุนไปสร้างตัวในพาณิชยกรรม เป็นต้น — Sammāpāsa: “a bond to bind men’s hearts”; act of doing a favour consisting in vocational promotion as in commercial investment)
- วาชเปยะ หรือ วาจาเปยยะ (ความมีวาจาอันดูดดื่มนํ้าใจ นํ้าคำควรดื่ม คือ รู้จักพูด รู้จักปราศรัย ไพเราะ สุภาพนุ่มนวล ประกอบด้วยเหตุผล มีประโยชน์ เป็นทางแห่งสามัคคี ทำให้เกิดความเข้าใจอันดี และความนิยมเชื่อถือ — Vājapeya: affability in address; kindly and convincing speech)
ราชสังคหวัตถุ ๔ ประการนี้ เป็นคำสอนในพระพุทธศาสนา ส่วนที่แก้ไขปรับปรุงคำสอนในศาสนาพราหมณ์ โดยกล่าวถึงคำศัพท์เดียวกัน แต่ชี้ถึงความหมายอันชอบธรรมที่ต่างออกไป ธรรมหมวดนี้ ว่าโดยศัพท์ ตรงกับ มหายัญ ๕ (the five great sacrifices) ของพราหมณ์ คือ
- อัสสเมธะ (การฆ่าม้าบูชายัญ — Assamedha: horse sacrifice)
- ปุริสเมธะ (การฆ่าคนบูชายัญ — Purisamedha: human sacrifice)
- สัมมาปาสะ (ยัญอันสร้างแท่นบูชาในที่ขว้างไม้ลอดบ่วงไปหล่นลง — Sammāpāsa: pegthrown site sacrifice)
- วาชเปยะ (การดื่มเพื่อพลังหรือเพื่อชัย — Vājapeya: drinking of strength or of victory)
- นิรัคคฬะ หรือ สรรพเมธะ (ยัญไม่มีลิ่มสลัก คือ ทั่วไปไม่มีขีดขั้นจำ กัด, การฆ่าครบทุกอย่างบูชายัญ — Niraggaḷa or Sabbamedha: the bolts-withdrawn sacrifice; universal sacrifice)
มหายัญ ๕ ที่พระราชาพึงบูชาตามหลักศาสนาพราหมณ์นี้ พระพุทธศาสนาสอนว่า เดิมทีเดียวเป็นหลักการสงเคราะห์ที่ดีงาม แต่พราหมณ์สมัยหนึ่งดัดแปลงเป็นการบูชายัญเพื่อผลประโยชน์ในทางลาภสักการะแก่ตน ความหมายที่พึงต้องการซึ่งพระพุทธศาสนาสั่งสอน ๔ ข้อแรก มีดังกล่าวแล้วข้างต้น ส่วนข้อที่ ๕ ตามหลักสังคหวัตถุ ๔ นี้ว่าเป็นผล แปลว่า ไม่มีลิ่มกลอน หมายความว่า บ้านเมืองจะสงบสุขปราศจากโจรผู้ร้าย ไม่ต้องระแวงภัย บ้านเรือนไม่ต้องลงกลอน
S.I.76; A.II.42; IV.151; It.21; Sn.303; SA.I.145; SnA.321.
สํ.ส.๑๕/๓๕๑/๑๑๐; องฺ.จตุกฺก.๒๑/๓๙/๕๔; องฺ.อฏฺฐก.๒๓/๙๑/๑๕๒; ขุ.อิติ.๒๕/๒๐๕/๒๔๖; ขุ.สุ.๒๕/๓๒๓/๓๘๓; สํ.อ.๑/๑๖๙; อิติ.อ.๑๒๓.