พระพุทธเจ้าทรงชี้ให้เห็นว่า เมื่อรู้ถึงสิ่งเหล่านี้แล้วย่อมได้ชื่อว่า ตรัสรู้โดยชอบถึงความหลุดพ้นและสุดชาติสุดภพเป็นแน่แท้ ขณะที่พระองค์ทรงแสดงธรรมนี้อยู่ ท่านโกณฑัญญะ ได้ส่องญาณไปตามจนเกิด “ธรรมจักษุ” หรือดวงตาเห็นธรรม คือ ปัญญา รู้เห็นความจริงโดยเห็นแจ้งชัดว่า “สิ่งใดสิ่งหนึ่งเกิดขึ้นเป็นธรรมดา สิ่งใดสิ่งนั้นย่อมดับไปเป็นธรรมดา”เมื่อนั้น พระพุทธเจ้าทรงทราบจึงเปล่งพระอุทานว่า “อัญญาสิ วะตะ โภ โกณฑัญโญ อัญญาสิ วะตะ โภ โกณฑัญโญ” แปลว่า “โกณฑัญญะรู้แล้วหนอ โกณฑัญญะรู้แล้วหนอ” เพราะพระองค์ทรงอุทานคำนี้ภายหลังท่านโกณฑัญญะจึงได้นามใหม่ว่า “อัญญาโกณฑัญญะ” จากนั้น ท่านโกณฑัญญะก็ทูลขออุปสมบท ซึ่งพระพุทธเจ้าทรงประทานอนุญาต ให้ท่านโกณฑัญญะเป็นภิกษุในพระธรรมวินัยนี้ แบบเอหิภิขุอุปสัมปทาพระบรมศาสดาทรงอนุญาตให้ท่านโกณฑัญญะเป็นภิกษุในพระธรรมวินัยนี้ ด้วยพระวาจา
“เอหิ ภิกขุ” เป็นอาทิ ความว่า “ท่านจงเป็นภิกษุมาเถิด ธรรมอันเรากล่าวดีแล้ว ท่านจงประพฤติพรหมจรรย์ เพื่อทำที่สุดทุกข์โดยชอบเถิด”
ซึ่งนับเป็นการบวชด้วยวิธีเอหิภิกขุอุปสัมปทา เป็นครั้งแรกในพระพุทธศาสนา โดยพระบรมศาสดาทรงเป็นพระอุปัชฌาย์องค์แรก ส่วนผู้ที่ได้รับอนุญาตให้เป็นภิกษุด้วยพระวาจานี้ เรียกว่า เอหิภิกขุ นับเป็นพระสงฆ์องค์แรกในพระพุทธศาสนาที่บวชตามพระพุทธองค์ จึงทำให้ พระรัตนตรัยครบองค์ ๓ คือ พระพุทธ พระธรรม และพระสงฆ์ จากนั้นอีกห้าวัน ทรงแสดง “อนัตตลักขณสูตร” แก่นักบวชทั้งห้ารูปทำให้ท่านเหล่านั้นได้บรรลุอรหัตผลเป็นพระอรหันต์ในเวลาต่อมา ซึ่งการแสดงธรรมโปรดปัญจวัคคีย์ทั้ง ๕ นี้ ได้เกิดเหตุการณ์สำคัญขึ้นในวันนั้น คือ
- เป็นวันที่พระพุทธเจ้าทรงแสดงปฐมเทศนา คือทรงแสดงพระธรรมเป็นครั้งแรก ซึ่งพระธรรมที่ทรงแสดงในครั้งนั้นมีชื่อว่า “ธัมมจักกัปปวัตตนสูตร” ซึ่งมีใจความสำคัญ คือ หลักธรรมเรื่องอริยสัจ ๔
- เป็นวันที่มีพระอริยสงฆ์สาวกบังเกิดขึ้นเป็นครั้งแรกในโลก เนื่องจากท่านโกณฑัญญะ ได้ฟังพระธรรมเทศนากัณฑ์นั้นแล้วเกิดดวงตาเห็นธรรม จึงกราบทูลขอบวช ซึ่งพระพุทธเจ้าก็ทรงอุปสมบทให้ ดังนั้น พระโกณฑัญญะจึงนับเป็นพระสงฆ์รูปแรกในพระพุทธศาสนา
- เป็นวันแรกที่บังเกิดพระสังฆรัตนตรัย ทำให้พระรัตนตรัยครบองค์ ๓ อันได้แก่ พระพุทธรัตนะ พระธรรมรัตนะ และพระสังฆรัตนะ
และวันขึ้น ๑๕ ค่ำเดือน ๘ หรือวันเพ็ญอาสาฬหปุรณมีจึงถือเป็นวันแรกที่สมเด็จพระสัพพัญญูทรงประกาศความเป็นพระสัมมาสัมพุทธเจ้า ประกาศพระศาสนา และทรงแสดงปฐมเทศนา ณ ป่าอิสปตนมฤคทายวัน อิสิปตนะ แปลว่า ที่อยู่ของฤาษี แต่เดิมเป็นสถานที่บำเพ็ญพรตของฤาษี ปัจจุบันคนทั่วไปเรียกว่า สารนาถ อันแปลว่า จอมกวาง เพราะเคยเป็นสถานที่อาศัยของฝูงกวาง